ÇOCUK ENDOKRİNOLOJİSİ VE DİYABET DERNEĞİ

Endokrin Bozucu Kimyasallar

Prof. Dr. Oya Ercan

Güncellenme Tarihi: 16-05-2019

ENDOKRİN BOZUCU KİMYASALLAR (EBK)

Bu yazının amacı günlük hayatta sıklıkla kullandığımız eşya ve malzemelerde, yiyeceklerimizde ve soluduğumuz ortamda bulunan ve genel anlamda “ endokrin bozucu kimyasal” olarak tanımladığımız bazı kimyasalların taşıdığı sağlık riskleri açısından sizleri bilgilendirmek ve bu maddelerle teması azaltacak alternatifler sunmaktır. Endokrin bozucu kimyasallardan tümüyle kaçınmak mümkün değildir, her yerde bulunurlar.

Endokrin bozucu kimyasal (EBK) tanımı nedir?

 Endokrin sistemin işlevini değiştirerek, doğadaki tüm canlılarda hormonal dengeyi bozan, sağlıklı bir organizmada ve onun gelecek kuşaklarının sağlığında istenmeyen etkilere yol açan doğal ya da yapay madde ya da kimyasallara endokrin bozucu kimyasallar denir.  Bu etki nesiller boyu sürebilir.

Bu kimyasallar yiyeceklerimiz, günlük yaşantımızda  kullandığımız plastik şişe ve kaplarda, metal konserve kutularının iç tabakalarında, elektronik eşyalarımızda, koltuğumuzda, perdemizde, halımızda bulunan alev almayı geciktirici maddelerde,  oyuncaklar , kozmetikler, kişisel temizlik ürünleri, ev temizlik ürünleri, plastik borular ve pestisitler gibi ürünlerin bileşiminde bulunurlar. Ortamda çok az miktarda bulunsalar da etkileri fazla olabilir. Etkileri uzun yıllar sürebilir; hatta kalıcı olabilir.

 

Endokrin bozuculardan niçin korkmalıyız?

Hormonlar vücudumuzda üretilen kimyasal maddelerdir. Etkilerini hedef organlarda reseptör denilen yapılara bağlanarak gösterirler. Hormonal denge büyüme ve gelişme, sinir sisteminin ve bağışıklık sisteminin çalışması için gereklidir. Tiroid hormonları büyüme ve beyin gelişiminde, cinsiyet hormonları cinsel gelişme ve ergenlikte önemlidir. Kilo kontrolü, kan şekerinin düzenlenmesi de hormonlar tarafından yönetilir. Endokrin bozucu kimyasallar bu hormonların çalışmasını bozabilir. EBK’lar gelişimsel, sinir sistemi ve bağışıklık sistemi  ile ilgili  problemlere yol açtıkları gibi üreme kapasitesinin azalması, obezite, diyabet, ergenlik bozuklukları gibi durumların ve testis, prostat ve meme kanseri gibi bazı kanserlerin görülme sıklığı ve ilerlemesinde artışa neden olurlar. Etkilerini çoğunlukla östrojene benzer ya da androjenlere karşıt etki oluşturarak gösterirler. 

Endokrin bozucuların  neden olduğu hastalıklar nelerdir?

-Üreme ile ilgili hastalıklar: endometriozis, düşükler, sperm sayısında azalma, kısırlık

-Erkek çocuklarda cinsel gelişim bozuklukları(testislerin yerinde olmaması, idrarın penisin ucundan gelmemesi vs)

-Ergenlik bozuklukları (ergenlik belirtilerinin erken yada geç gelişimi söz konusu olabilir.)

-Davranış bozuklukları: otizm, dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu

-Bağışıklık sisteminin zayıflaması

-Şişmanlık, diyabet

-bazı kanserler(testis, prostat,meme kanseri) vs.

Endokrin bozucuların  zararlı etkileri doza bağımlı mıdır?

Değildir.

Çevre ve/veya gıdalardaki  EBK’lara çok küçük dozlarda maruziyet bile zararlı etki yapabilir. Üstelik aynı etkiyi yapan ya da aynı hedefi olan birkaç EBK’nın etkisi birleşebilir ve kokteyl etkisi denen  toplu bir etkiye neden olabilir.  EBK’lar özellikle yağ dokusunda uzun süre kalabilirler. EBK’lar yaşa ve cinsiyete göre farklı etkiler gösterebilirler.

Endokrin bozucular vücuda hangi yolla ulaşabilirler?

 

Endokrin bozucu kimyasallar nelerdir?

Günümüzde insan eliyle üretilmiş 100 000 den fazla kimyasal ile karşılaşıyoruz. Bunların 1000 kadarı endokrin bozucu potansiyele  sahiptir.  EBK’lar sentetik kimyasallar yanında fitoöstrojenler gibi doğal  bitkisel bileşikleri de kapsar.  EBK’ların en sık  karşılaşılanları ve alınabilecek önlemler  Tablo 1 ‘de verilmiştir.

 

Tablo 1. Endokrin bozucu kimyasallar; kaynakları ve korunma yolları

Kategori/zarar

Örnek

Kaynak

Nasıl korunabiliriz?

Fitoöstrojenler

Erkeklerde cinsel fonksiyon bozukluğu, üreme problemleri yapar

Tiroid işlevini bozabilr

İzoflovan

Soya

 

 

Özellikle soya bazlı   fitoöstrojenlerin tüketimi aşırı olmamalıdır.

Perfluorine bileşikler(PFC):

Anne sütüne geçer

Yarı ömürleri çok uzundur.

Tiroid fonksiyonunu bozar,

Zeka gelişimini azaltır.

Karaciğer için toksiktirler: yüksek kolesterol, obezite metabolik sendroma neden olabilirler    

Kısırlık riskini arttırırlar

Böbrekler için toksiktirler

 

PFOS

PFOA

Su ve leke tutmaz  döşemelik kumaş ve halılar

Yağ geçirmeyen mutfak malzemeleri, yağlı kağıt,

Alev almayı geciktirici kaplanmış mutfak ve tekstil malzemeleri ve

 araba koltuk örtüleri, ev döşemeleri

köpük plastikten yapılı koltuk ve yataklar

binaların dış cephe kaplamaları

elektronik cihazlar

Yanmaz, yapışmaz tavalar

-Bu tür malzeme içeren giysi ve mutfak malzemeleri  ve ev tekstil ürünleri kullanılmamalı

-Yapışmaz, yanmaz mutfak malzemeleri kullanılmamalı

 

-Yatak malzemeleri  ve ev tekstil ürünleri olarak organik pamuk ürünleri kullanılabilir.

-HEPA filtreli elektrik süpürgeleri kullanılmalı

 

D1(2-Etilhekzil) fitalat:

Cins hormonlarının  etkisini bozarak ve sperm sayısını azaltarak  kısırlığa neden olur.

Obezite, metabolik sendrom, tip 2 diyabet riskini arttırır  

DEHP

Plastiklerin  yumuşaklığını ve sağlamlığını  arttırmak  için kullanılır. Plastik şişelerdeki suya kolaylıkla karışır. Su şişeleri direkt güneş ışığına maruz kaldığında ya da buzlukta dondurulduğunda  ya da büyük pet şişeler 20 defadan fazla kullanıldığında fitalatlara maruziyet daha fazla olur.

-Ev ve ofis malzemelerinde, döşemelerde , mobilyalarda  ve özellikle çocuk odalarında DEHP içeren PVC kullanılmamalı

-Fitalat içermeyen kişisel temizlik ürünleri kullanılmalı

-mümkün olduğunca organik ve çiğ  gıda tüketilmeli, önceden paketlenmiş işleme tabi tutulmuş besinlerden kaçınmalı

cam şişelerdeki  içme suları tercih edilmeli

 

Polisiklik aromatik hidrokarbonlar

Kanserojen(meme,prostat, AC)

genotoksik

düşük doğum tartısı

PAH

 çevreden (yakıt dumanı, sigara dumanı), ya da pişirme için  yapılan işlemlerden (kızartma ,mangal,tütsüleme vs) salınır. Yağlı gıdalarda birikir.

Kömür üretimi

Petrol ürünlerinin işlenmesi sırasında  ortaya çıkabilir

-Zararlı pişirme yöntemlerinden vaz geçilmelidir

-Yiyeceklerin yanmış kısımları yenmemelidir.

-Ortamların iyi havalandırılması

-Yağlı hayvansal ürünlerin tüketildiğinde ızgaradan yağların akması sağlanmalıdır.

-Hava kirliliği, egzos birikimi olan  yerlerden uzak durulmalı

-Sağlıklı yakıt tüketilmeli

Sigara içilmemeli, pasif içicilikten kaçınmalıdır.

 

Polibromine difenil eterler :Yanmayı

Geciktirenler

İyot tutulumunu engelleyerek tiroid fonksiyonunu bozar ve  zeka geriliğine neden olur

 

PBDE

Anne sütünde bile bulunur. On yıllarca vücutta kalabilir.

Koltuk ve yer döşemelerinde, giysilerde bulunur.

Elektrik malzemelerinde , elektronik  cihazlarda kullanılır

HEPA filtreli elektrik süpürgesi kullanımı,  eski halıların ve köpüğün kullanıldığı koltuk vb. ev eşyalarının kullanımından vaz geçilmesi önerilir

Özellikle emekleyen Küçük bebeklerin bulunduğu evlerde PBDE’li döşemelerin doğal materyalden yapılmış halılarla kaplanması önerilir. Yer döşemesi ahşap malzeme ile yapılabilir.

Bisfenol A

Kanser (meme, prostat)

Obezite

Kalp hastalığı

Erken ergenlik

Kardiovasküler hastalık

Üreme problemlerine neden olur

BPA

 

Su şişeleri, biberonlar

Gıda  ambalajlarında

Plastik şişe ve saklama kaplarında

Cep telefonu  koruyucu kaplarında

Kasa fişlerinde

Polikarbon(PC) plastiklerde(su boruları)

Kompakt disklerde

Hastane ekipmanları, tıbbi cihazlar

Dişçilikte kullanılan dolgu malzemelerinde bulunur

 

-Yenidoğanda anne sütü ile beslenme teşvik edilmeli, formüla kullanılacaksa sıvı yerine toz mama tercih edilmeli

-BPA içermeyen biberon, kaplar ve oyuncaklar kullanılmalı,

-Üzerinde 3,6,7 geri dönüşüm  kodu olan  ya da PC yazan  plastiklerle gıdalar  temas etmemeli

-Mikrodalga fırınlarda  biberon ve plastik mutfak eşyaları  ısıtılmamalı

-Konserve  yiyecek tüketimi azaltılmalı

-Eskimiş yıpranmış plastik kaplar kullanılmamalı

Plastik şişeler yerine paslanmaz çelik, cam  ve seramik olanlar kullanılmalı

-PC plastikler bulaşık makinasında yıkanmamalı,

-her zaman önerilenin altında bir ısıda yıkanmalı  

-önceden paketlenmiş işleme tabi tutulmuş besinlerden kaçınmalı

Kasa fişlerini elledikten sonra ve yemek hazırlamadan ve yemeden eller yıkanmalı

 

Dioksinler

Seks hormonlarının etkilerini bozar

Üreme problemleri, sperm sayısında  ve kalitesinde azalma  

Kanser

Kalp hastalığına neden olabilir.

 

 

Endüstriyel işlemler sırasında ortaya çıkarlar. Besin zincirinde  ve hayvansal gıdalarda uzun süre kalırlar.

Et tüketiminde aşırıya kaçmamalı, yağlı hayvansal ürünler az tüketilmeli

Tavuk ve balıklar derisi çıkarılarak pişirilmeli

Düşük yağ oranlı sütler tüketilmelidir.

Fitalatlar

Testis (erbezi)hücrelerini öldürür, kısırlık ve sakat doğumlara neden olur

Diyabet,  obezite ve tiroid hastalığına neden olabilir.

 

Plastik oyuncak ve plastik ev gereçlerinde

Gıda ambalajlarında

Etlerin suyunu çekmek için kullanılan plastik petlerde

Medikal cihazlarda

Çocuk bezlerinde

Çöp torbalarında

Kokulu kişisel bakım ürünlerinde (sabun, şampuan ,krem ,parfüm vs)

Ev temizlik ürünlerinde

Koku giderici spreylerde

Banyo perdelerinde

 vinil döşemelerde bulunur

 

Vinil, PVC ya da 3 numaralı plastiklerin gıda ile teması önlenmeli  ve çocuk ürünlerinde kullanılmamalı  

Banyo perdeleri PVC içermemeli, yiyecek saklamada paslanmaz  çelik  ya da cam mutfak kapları kullanılmalı

Parfümlü  kişisel bakım ürünlerinden kaçınmalı

Kozmetik ürünleri etiketleri okunarak satın alınmalı

Evler sık sık havalandırılmalı

 

Perklorat

Tiroid hormon yapımında gerekli olan iyodun emilimini önleyerek tiroid fonksiyonunu bozar. Obezite, bilişsel fonksiyonlarda azalma, halsizlik ve depresyona neden olur. 

 

Patlayıcılar, ateşleyiciler  ve roket yakıtında bulunur.

Sularda bol miktarda bulunur.  Sebze ,meyve ve sütleri kontamine eder

 

İçme suyu filtreden geçirilmeli (reverse osmoz filtreleri)

Yeterli iyot alımı sağlanmalı

 

Atrazin

Herbisit: zararlı otları yokedici

Prostat kanseri

Meme kanseri

Cinsel gelişim bozuklukları

Ergenlik gecikmesine neden olabilir

 

 

Mısır yetiştirmede zararlı otları öldürmede kullanılır

Suya karışır.  

Organik gıda ile beslenmeli

İçme suyu filtre edilmeli

Kurşun

Tüm vücut fonksiyonlarında zararlı etkileri vardır

Beyin hasarı, üreme problemleri, sinir sistemi gelişiminin bozulması, stresle mücadele edememe, hipertansiyon, anksiyete, diyabete neden olur

 

 

Suda, kurşun bazlı  boyalarda, yakıtta, toprakta, ev tozunda, eski su tesisatlarında, kristal camların yapısında,uçak yakıtlarında, oyuncak ve mücevher yapımında kullanılabilir. Solunum ve ağız yoluyla alınabilir 

 

 

Sağlıklı diyet vücutta kurşun emilimini azaltır.

Ev ortamının temiz ve yeni olması, eski ve dökülen boyaların, eski su tesisatlarının  dikkatlice yenilenmesi gerekir.

İthal mutfak ürünlerinin içeriği iyi bilinmelidir.

 

Sular filtre edilmelidir.

Evde ayakkabı ile dolaşılmamalıdır

Arsenik

Az miktarda maruziyet, deri, akciğer, karaciğer ve mesane kanserine neden olur.

Vücudun stresle baş etmesini sağlayan hormonlarla etkileşerek kan şekeri dengesini bozar, kilo  ve tansiyon problemleri, bağışıklık sisteminde bozulmaya neden olur.

Erken ergenliğe neden olabilir

 

Yer kabuğunda doğal olarak ortaya çıkan bir elementtir. Su, hava, toprak ve yiyeceklerde bulunur. Organik ve inorganik olmak üzere iki şekilde bulunur. İnorganik arsenik içme suyunu etkiler ve kanser yapıcıdır. Pirinçte ve balıkta  da yüksek oranda bulunabilir.

Pestisitlerde, tahta  koruyucularda ve tütünde

Volkan patlamaları ve maden işlemede

Yeraltı sularında  

 

Sular filtre edilmeli .

İçme suları arsenik varlığı açısından incelenmeli

Sağlıklı bir yaşam  için  iyi dengelenmiş bir beslenme tarzı  seçilmeli. Olabildiğince çeşitli tahıl tüketilmeli

Folik asit 400 microgram/gün kullanımı total kan arsenik düzeyini %15 azaltmakta

Civa

Gebelikte; fetüsün beyninde depolanarak gelişimini önleyebilir.

Menstrual siklus bozukluklarına sebep olabilir ovulasyonu engelleyebilir.

Diyabete neden olabilir

 

En çok deniz ürünlerinde bulunur

Floresan ampullerde de bulunur.

 

Civa içermeyen deniz ürünleri tercih edilmelidir.

Çiflik balıkları daha risklidir

Civa içeren ampuller kırıldığında hemen ortamdan uzaklaştırılmalıdır.

Kırıldığı yer havalandırılmalı, klima yada kombi iyice havalandırılana kadarkapatılmalıdır.

 

Kadmiyum

 

Ortamda yaygın olarak bulunan bir ağır metaldir. Tahıl ve tohumlarda bulunur.

Organik gıda tüketmek

Beslenmede değişik tahıllar kullanmak

Organofosfat pestisitler

Beyin gelişimini bozar.

Tiroid hormon ve testosteron düzeylerini azaltır

klorprifos

Böcek öldürücü ilaçların  sebze ve meyveler üzerindeki kalıntıları 

Organik gıda tüketmeye çalışılmalı

Sebze ve meyveler çok iyi yıkanmalı, mümkünse kabukları soyulmalı

Yerel yetişmiş sebze ve meyveler tercih edilmeli 

 

Glikol eterler

Kısırlık ve astıma neden olur

 

Kozmetik, temizleyici ve boyalarda çözücü olarak bulunur.

Kişisel bakım malzemeleri içinde glikol eter bulunmamalıdır.

Parabenler

 

 

Kişisel bakım ürünlerinde, yiyecek ve ilaç endüstrisinde  antimikrobiyal olarak kullanılır.  meme dokusunda birikebilir ve östrojenik etkisi vardır.

 

İçinde paraben bulunmayan ürünler kullanılmalıdır

Persistan organoklorinler (POP)

 

DDT, DDE, PCB’ler

Tarım zararlıları için mücadelede kullanılır, gıdalarda artık bırakarak ya da  yer altı sularına karışarak içme suyuna  etki eder İnsan yapımı, çevreden kaybolmayan kalıcı bileşiklerdir. Bir çoğu lipofilik olduğu için yağ dokuda birikir ve hayvanların yağlarının kullanımı  ile  beslenme zincirine katılırlar.  

Yağlı hayvansal ürünler kullanılmamalıdır

 

Zearalenone

Mikotoksin

 

Kahvaltıda tüketilen mısır ve tahıl gevreklerinde  ve bunların türevlerinde bulunabilir. östrojenik etki gösterir.

Bu ürünlerin önerlen süre içinde tüketilmesi, serin ve kuru ortamlarda depolanması

Yüksek fruktozlu  mısır şurubu

Obezojen

kanserojen

 

 

Sodadan yoğurda kadar birçok hazır  yiyeceğin içinde bulunur

Bu maddeyi içeren gıdalar tüketilmemeli

 

Endüstriyel

Tribütiltin(TBT):

Kas dokusunda azalma

obezite 

cinsel gelişim bozukluğu

 

Deniz araçlarında küflenmeyi önlemek ve ısı stabililizasyonu  için dış cephe boyalarında   kullanılır.

Liman çevresinde yaşıyanların bulaşma yönünden dikkatli olması gerekir. İçme ve kullanma sularının denetimi önemlidir

 

Endokrin bozucu kimyasallar etkilerini nasıl gösterirler?

EBK’lar hormon sistemlerinde hormona benzer ya da karşıt etkileşim  göstererek hormon etkisin arttırma, azaltma ya da etkisiz hale getirme şeklinde etki gösterirler.  Bu etki; hormon reseptörüne bağlanma, hormon üretim ve sentezi, hormon transportu,  hormon metabolizması ve salgılanmasında  değişiklik yolları ile olabilmektedir.  

 

Sonuç olarak; yaşamımız boyunca  çevre ve besin zinciri aracılığı ile EBK’lara yoğun bir şekilde maruz kalmaktayız. Çevreyi ve doğal yaşamı korumak insan sağlığını korumada anahtar rol oynamaktadır.

 

                Ev ortamında EBK’lardan korunmak için  neler yapabiliriz?

  • Eller antibakteriyelya dakokulu olmayan doğal sabunlarla her yemekten önce yıkanmalı ve kurulanmalı
  • Alev almayı geciktirici kimyasallar(Flame retardant chemicals),elektronik cihazlar, ev içi elektrikli aletlerden salgılanarak ev tozunda birikirler. Bu nedenle HEPA filtrelielektrik süpürgesi ve nemli bezlerle tozlu ortamsık sık temizlenmelidir.
  • Parfümlü kişisel bakım ve ev içi temizlik ürünlerikullanılmamalı, doğal ürünler kullanılmalıdır.
  • Evler sürekli havalandırılmalı ve güzel koku isteniyorsa kimyasal kokular değil , doğal çiçekler yeşil bitkiler gibi doğal ürünler kullanılmalıdır
  • Plastik diş kaşıyıcılardan, oyuncaklardan kaçınılmalı. Oyuncaklarda doğal, cilasız ve boyasız olan tahta ürünler tercih edilmeli
  • Evde evcil hayvan besleniyorsa bakımı için kullanılan pestisitler dikkatli kullanılmalı.
  • İş yerleri ve okullardaki ilaçlamalar tatil zamanlarında ve organik, çevreye zarar vermeyen ilaçlarla yapılmalı
  • Dekoratif objeler, giysiler, temizlik materyalleridoğal malzemelerden yapılmalı
  • Ortamdatütsüve mum kullanımı sınırlandırılmalı, sigara içilmemeli
  • Plastik köpükle doldurulmuş koltuk ve yatakların eskimiş ve kopmuş yüzeyleri değiştirilmeli
  • Su geçirmez, leke tutmaz kumaşlar gibi kimyasal işlemlerden geçirilmiş giysiler kullanılmamal
  • Bebeklerin fitalat içermiyen oyuncaklarla oynaması daha sonra ellerinin yıkanması sağlanmalı. Büyük çocuklardan küçük kardeşlere oyuncak paylaşımı yapılmamalı.
  • Kokulu, sprey şeklinde hava temizleyiciler kullanılmamalı
  • Çocuk yuvaları, okullarda ve evlerdepestisit uygulaması bilinçli olarak ve profesyoneller tarafındanyapılmalı, ilacın türü, miktarı ve uygulandığı yer kayda geçirilmeli. Yeni pestisit uygulanan yerlerden uzak durulmalı.
  • Kimyasal maddelere karşı bilinç daha ilkokul yıllarında verilecek eğitimle artırılmalı
  • Yaşam alanlarımızdan uzakta dahi olsalar başka canlıların doğal ortamlarının korunmasına (endüstriyel atıkların filtrelenmesi vs) özen gösterilmeli
  • Çocuk sahibi olmayı planlayan çiftlere, gebe ve yeni annelere eğitim verilmeli
  • Dayanıklı tüketim malzemeleri, ev ortamında kullanılan ürünler alınırken bilinçli davranılmalı
  • Kaynağı/içeriği bilinmeyen bitkisel karışımlar tıp doktorlarına danışılmadan tüketilmemeli,
  • Bebek ve çocukların normal gelişim gösterip göstermedikleri mutlaka izlenmeli
  • Erken veya geç ergenlik belirtisi gösteren, hızla ve aşırı kilo alan çocuklar doktor muayenesinden geçirilmeli
  • Şüpheli gölet ve su birikintilerine yüzme/serinleme amacıyla girilmemeli
  • Kullanılmayan deterjan, temizlik sıvıları ve ilaçlar (örn. doğum kontrol hapları, hormon içeren ilaçlar) lavabo, klozet vs’ye dökülmemeli
  • Sinek ve sivrisinek kovucu olarak doğal uçucu yağlar (lavanta, ökaliptus, limon, nane gibi) tercih edilmeli
  • Bu konuda bilmediğimiz şeyler bildiklerimizden çok daha fazla olduğuiçinçevremizdeki olaylar, bunlarla ilgili medyave bilimsel yayınlar dikkatli izlenmeli
  • EBKlarla ilgili olarak sivil toplum kuruluşlarının aktif olması sağlanmalı ve devletindaha güçlü koruyucu politikalar geliştirmesi istenmeli

 

           Mutfaktaki endokrin bozuculardan nasıl korunmalıyız?

  • Eski plastik saklama kapları yiyecek ve içeceklerin saklanmasında kullanılmamalı, yeni ve iyi durumdaki plastikler kullanım kılavuzundaki önerilere dikkat edilerek kullanılmalı
  • Çizilmiş ve yıpranmış yapışmaz mutfak eşyaları kullanılmamalı, gıda ile temastakullanılabilen ve zarar görmemiş olan mutfak eşyaları kullanılmalı
  • Yapışmaz teflon tavaları kullanmaktan vaz geçmeli, kullanılıyorsa çizildiğinde hemen atılmalı
  • Gıdaları paketlemekte,üretici firma talimatlarına uygun olarakkağıt ürünler tercih edilmeli.
  • Gıdalar buzdolabında ya da buzdolabı dışındacam kaplar içinde tutulmalı
  • Mikro-dalga fırınlarda gıdalar cam kaplar içinde ısıtılmalı. Isıya dayanıklı olduğu söylenen plastikler bile kullanılmamalı.
  • Pişirme sırasında ortamın etkin bir şekilde havalanması sağlanmalı
  • Yanmış, tütsülenmiş gıda tüketimi en aza indirilmeli, gıdaların yanmış kısımları yenilmemeli
  • Ev içi kullanımında DEHP içeren yumuşak PVC kullanımı sınırlanmalı (banyo perdeleri vb.)
  • Ev içi ortamda toz birikmesine engel olunmalı, temiz filtreli toz tutucu elektrik süpürgesi kullanılmalı.
  • Sert plastik kaplar: Altında PC işareti olan ve geri dönüşüm numarası  3(polivinil klorid) ve 7(diğer) yazan plastik kaplar kullanılmamalı. 1,2,4, 5(poliproplen: en zararsızı)kullanılabilir.6 numaralı (polistiren)plastik bardak tabak, köpük bardak hazır paket fast-food ürünlerinde bulunur. Kullanılabilirliği tartışmalıdır.
  • Polikarbonat plastikler bulaşık makinalarında yıkanmamalı
  • Yapışmaz tava ve tencereler yerine paslanmaz çelik, seramik ve cam eşyalar tercih edilmeli.
  • Etler, ızgara ya da tavadakızartılmamalı. Yağsız, haşlanmış ya dafırında pişirilmiş olarak tüketmeli
  • Etlerde semirtme amaçlı olarak doğal ya da yapay hormonlar kullanılmamış olmalı
  • Katkı maddelerinin limitlerini doğru belirleyen veüreticiden tüketiciye kadar etkin kontrolü yapılan gıdalar yenmeli
  • Sular cam şişe ya da çelikşişelerdesaklanmalı, plastik kaplar kullanılmamalı. Plastik su şişeleri sıcak ya da çok soğuk ortamlarda zararlıkimyasallar salgıladıklarından, güneş ışığında bırakılmamalı, buzdolabınındondurucu bölümüne konmamalı
  • Biberon ve oyuncaklar’’ BPA içermez’’ etiketi taşımalı. BPA’dan türetilmiş benzer bileşiklerden de kaçınmalı
  • Mutfakta kullanılan bütün araç gereçler mümkün olduğu kadar cam, çelik, bambu, tahta gibi materyallerden oluşmalı
  • Bulaşık makinalarında mümkün olduğunca az miktarda, fosfat içermeyen parfümsüz deterjan kullanılmalı.Parlatıcıyerine beyaz sirke kullanılabilir. İyice durulanmalı.
  • El, vücut ve ev temizliğinde anti-bakteriyel ürünlerden kaçınılmalı ve çevreye zarar vermeyen ürünler kullanılmalı.Sabun, limon ve sirke gibi maddelerle deevdetemizlik ürünleri üretilebilir.
  • Lokal ve organik gıdalar yenmeli. Zararlı bitkiler ve tarım zararlılarıiçin kullanılan maddelerden mümkün olduğunca uzak durulmalı.
  • Taze,çiğ, ya da donmuş gıda tüketimi tercih edilmeli. İşlenmiş ve raf ömrü uzun gıdalardan kaçınmalı
  • Saklama kapları BPA içermez etiketi taşımalı. Ancak adı BPA olmayan, BPA benzeri türevlerin de tehlikeli olabileceği bilinmeli
  • Gıdalar dolaplara yerleştirilmeden önce üzerlerindeki plastik film içeren ambalajlardançıkarılmalı, cam, porselen,seramik ya da paslanmaz çelik kaplara aktarılmalı.
  • Plastik su şişelerinden, saklama kaplarından, plastik ambalajlardan, mümkün olduğunca uzak durulmalı
  • İçme suları arsenik açısından incelenmeli
  • Dengeli bir beslenme yapılmalı, tüm besin öğeleri gereken miktarda tüketilmeli ve besin çeşitliliği sağlanmalı
  • Şeker içeren, plastik kaplarda saklanan, boya ve aroma içereniçecekler tüketilmemeli
  • Kurşun içeren derin deniz balıkları veantibiyotik içerençiftlik balıkları fazla tüketilmemeli, tavuk ve balıkların derisi mümkün olduğu kadar tüketilmemeli
  • Yağlı et tüketilmemeli
  • Yağsız ya da yarım yağlı süt ve süt ürünleri tüketilmeli
  • Yapışmaz olarak tanımlanan mutfak malzemeleri ısıtıldıkları zaman perfloraoktanik asit(PFOA) salgılarlar. Bunların yerine seramik, paslanmaz çelik, bakır ve demir içerikli metaller tercih edilmeli
  • Daha az konserve gıda tüketilmeli
  • Besinlerin plastik maddelerle teması engellenmeli
  • Küçük balık tüketimi tercih edilmeli
  • Hormon ve antibiyotik içermeyen etler yenmeli
  • Sebze ve meyveler iyice yıkanmalı, mümkünse kabukları soyulmalı
  • Önceden paketlenmiş değil kasapta açıkta olan etten alınmalı ve naylona değil kağıda sardırmalı


** Web sitemizde yer alan yazılar bilgilendirme amaçlı olup; hekim tavsiyesi olarak algılanmamalıdır.