ENDOKRİN BOZUCU KİMYASALLAR (EBK)
Bu yazının amacı günlük hayatta sıklıkla kullandığımız eşya ve malzemelerde, yiyeceklerimizde ve soluduğumuz ortamda bulunan ve genel anlamda “ endokrin bozucu kimyasal” olarak tanımladığımız bazı kimyasalların taşıdığı sağlık riskleri açısından sizleri bilgilendirmek ve bu maddelerle teması azaltacak alternatifler sunmaktır. Endokrin bozucu kimyasallardan tümüyle kaçınmak mümkün değildir, her yerde bulunurlar.
Endokrin bozucu kimyasal (EBK) tanımı nedir?
Endokrin sistemin işlevini değiştirerek, doğadaki tüm canlılarda hormonal dengeyi bozan, sağlıklı bir organizmada ve onun gelecek kuşaklarının sağlığında istenmeyen etkilere yol açan doğal ya da yapay madde ya da kimyasallara endokrin bozucu kimyasallar denir. Bu etki nesiller boyu sürebilir.
Bu kimyasallar yiyeceklerimiz, günlük yaşantımızda kullandığımız plastik şişe ve kaplarda, metal konserve kutularının iç tabakalarında, elektronik eşyalarımızda, koltuğumuzda, perdemizde, halımızda bulunan alev almayı geciktirici maddelerde, oyuncaklar , kozmetikler, kişisel temizlik ürünleri, ev temizlik ürünleri, plastik borular ve pestisitler gibi ürünlerin bileşiminde bulunurlar. Ortamda çok az miktarda bulunsalar da etkileri fazla olabilir. Etkileri uzun yıllar sürebilir; hatta kalıcı olabilir.
Endokrin bozuculardan niçin korkmalıyız?
Hormonlar vücudumuzda üretilen kimyasal maddelerdir. Etkilerini hedef organlarda reseptör denilen yapılara bağlanarak gösterirler. Hormonal denge büyüme ve gelişme, sinir sisteminin ve bağışıklık sisteminin çalışması için gereklidir. Tiroid hormonları büyüme ve beyin gelişiminde, cinsiyet hormonları cinsel gelişme ve ergenlikte önemlidir. Kilo kontrolü, kan şekerinin düzenlenmesi de hormonlar tarafından yönetilir. Endokrin bozucu kimyasallar bu hormonların çalışmasını bozabilir. EBK’lar gelişimsel, sinir sistemi ve bağışıklık sistemi ile ilgili problemlere yol açtıkları gibi üreme kapasitesinin azalması, obezite, diyabet, ergenlik bozuklukları gibi durumların ve testis, prostat ve meme kanseri gibi bazı kanserlerin görülme sıklığı ve ilerlemesinde artışa neden olurlar. Etkilerini çoğunlukla östrojene benzer ya da androjenlere karşıt etki oluşturarak gösterirler.
Endokrin bozucuların neden olduğu hastalıklar nelerdir?
-Üreme ile ilgili hastalıklar: endometriozis, düşükler, sperm sayısında azalma, kısırlık
-Erkek çocuklarda cinsel gelişim bozuklukları(testislerin yerinde olmaması, idrarın penisin ucundan gelmemesi vs)
-Ergenlik bozuklukları (ergenlik belirtilerinin erken yada geç gelişimi söz konusu olabilir.)
-Davranış bozuklukları: otizm, dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu
-Bağışıklık sisteminin zayıflaması
-Şişmanlık, diyabet
-bazı kanserler(testis, prostat,meme kanseri) vs.
Endokrin bozucuların zararlı etkileri doza bağımlı mıdır?
Değildir.
Çevre ve/veya gıdalardaki EBK’lara çok küçük dozlarda maruziyet bile zararlı etki yapabilir. Üstelik aynı etkiyi yapan ya da aynı hedefi olan birkaç EBK’nın etkisi birleşebilir ve kokteyl etkisi denen toplu bir etkiye neden olabilir. EBK’lar özellikle yağ dokusunda uzun süre kalabilirler. EBK’lar yaşa ve cinsiyete göre farklı etkiler gösterebilirler.
Endokrin bozucular vücuda hangi yolla ulaşabilirler?
Endokrin bozucu kimyasallar nelerdir?
Günümüzde insan eliyle üretilmiş 100 000 den fazla kimyasal ile karşılaşıyoruz. Bunların 1000 kadarı endokrin bozucu potansiyele sahiptir. EBK’lar sentetik kimyasallar yanında fitoöstrojenler gibi doğal bitkisel bileşikleri de kapsar. EBK’ların en sık karşılaşılanları ve alınabilecek önlemler Tablo 1 ‘de verilmiştir.
Tablo 1. Endokrin bozucu kimyasallar; kaynakları ve korunma yolları
Kategori/zarar |
Örnek |
Kaynak |
Nasıl korunabiliriz? |
Fitoöstrojenler Erkeklerde cinsel fonksiyon bozukluğu, üreme problemleri yapar Tiroid işlevini bozabilr |
İzoflovan Soya
|
|
Özellikle soya bazlı fitoöstrojenlerin tüketimi aşırı olmamalıdır. |
Perfluorine bileşikler(PFC): Anne sütüne geçer Yarı ömürleri çok uzundur. Tiroid fonksiyonunu bozar, Zeka gelişimini azaltır. Karaciğer için toksiktirler: yüksek kolesterol, obezite metabolik sendroma neden olabilirler Kısırlık riskini arttırırlar Böbrekler için toksiktirler
|
PFOS PFOA |
Su ve leke tutmaz döşemelik kumaş ve halılar Yağ geçirmeyen mutfak malzemeleri, yağlı kağıt, Alev almayı geciktirici kaplanmış mutfak ve tekstil malzemeleri ve araba koltuk örtüleri, ev döşemeleri köpük plastikten yapılı koltuk ve yataklar binaların dış cephe kaplamaları elektronik cihazlar Yanmaz, yapışmaz tavalar |
-Bu tür malzeme içeren giysi ve mutfak malzemeleri ve ev tekstil ürünleri kullanılmamalı -Yapışmaz, yanmaz mutfak malzemeleri kullanılmamalı
-Yatak malzemeleri ve ev tekstil ürünleri olarak organik pamuk ürünleri kullanılabilir. -HEPA filtreli elektrik süpürgeleri kullanılmalı
|
D1(2-Etilhekzil) fitalat: Cins hormonlarının etkisini bozarak ve sperm sayısını azaltarak kısırlığa neden olur. Obezite, metabolik sendrom, tip 2 diyabet riskini arttırır |
DEHP |
Plastiklerin yumuşaklığını ve sağlamlığını arttırmak için kullanılır. Plastik şişelerdeki suya kolaylıkla karışır. Su şişeleri direkt güneş ışığına maruz kaldığında ya da buzlukta dondurulduğunda ya da büyük pet şişeler 20 defadan fazla kullanıldığında fitalatlara maruziyet daha fazla olur. |
-Ev ve ofis malzemelerinde, döşemelerde , mobilyalarda ve özellikle çocuk odalarında DEHP içeren PVC kullanılmamalı -Fitalat içermeyen kişisel temizlik ürünleri kullanılmalı -mümkün olduğunca organik ve çiğ gıda tüketilmeli, önceden paketlenmiş işleme tabi tutulmuş besinlerden kaçınmalı cam şişelerdeki içme suları tercih edilmeli
|
Polisiklik aromatik hidrokarbonlar Kanserojen(meme,prostat, AC) genotoksik düşük doğum tartısı |
PAH |
çevreden (yakıt dumanı, sigara dumanı), ya da pişirme için yapılan işlemlerden (kızartma ,mangal,tütsüleme vs) salınır. Yağlı gıdalarda birikir. Kömür üretimi Petrol ürünlerinin işlenmesi sırasında ortaya çıkabilir |
-Zararlı pişirme yöntemlerinden vaz geçilmelidir -Yiyeceklerin yanmış kısımları yenmemelidir. -Ortamların iyi havalandırılması -Yağlı hayvansal ürünlerin tüketildiğinde ızgaradan yağların akması sağlanmalıdır. -Hava kirliliği, egzos birikimi olan yerlerden uzak durulmalı -Sağlıklı yakıt tüketilmeli Sigara içilmemeli, pasif içicilikten kaçınmalıdır.
|
Polibromine difenil eterler :Yanmayı Geciktirenler İyot tutulumunu engelleyerek tiroid fonksiyonunu bozar ve zeka geriliğine neden olur
|
PBDE |
Anne sütünde bile bulunur. On yıllarca vücutta kalabilir. Koltuk ve yer döşemelerinde, giysilerde bulunur. Elektrik malzemelerinde , elektronik cihazlarda kullanılır |
HEPA filtreli elektrik süpürgesi kullanımı, eski halıların ve köpüğün kullanıldığı koltuk vb. ev eşyalarının kullanımından vaz geçilmesi önerilir Özellikle emekleyen Küçük bebeklerin bulunduğu evlerde PBDE’li döşemelerin doğal materyalden yapılmış halılarla kaplanması önerilir. Yer döşemesi ahşap malzeme ile yapılabilir. |
Bisfenol A Kanser (meme, prostat) Obezite Kalp hastalığı Erken ergenlik Kardiovasküler hastalık Üreme problemlerine neden olur |
BPA
|
Su şişeleri, biberonlar Gıda ambalajlarında Plastik şişe ve saklama kaplarında Cep telefonu koruyucu kaplarında Kasa fişlerinde Polikarbon(PC) plastiklerde(su boruları) Kompakt disklerde Hastane ekipmanları, tıbbi cihazlar Dişçilikte kullanılan dolgu malzemelerinde bulunur
|
-Yenidoğanda anne sütü ile beslenme teşvik edilmeli, formüla kullanılacaksa sıvı yerine toz mama tercih edilmeli -BPA içermeyen biberon, kaplar ve oyuncaklar kullanılmalı, -Üzerinde 3,6,7 geri dönüşüm kodu olan ya da PC yazan plastiklerle gıdalar temas etmemeli -Mikrodalga fırınlarda biberon ve plastik mutfak eşyaları ısıtılmamalı -Konserve yiyecek tüketimi azaltılmalı -Eskimiş yıpranmış plastik kaplar kullanılmamalı Plastik şişeler yerine paslanmaz çelik, cam ve seramik olanlar kullanılmalı -PC plastikler bulaşık makinasında yıkanmamalı, -her zaman önerilenin altında bir ısıda yıkanmalı -önceden paketlenmiş işleme tabi tutulmuş besinlerden kaçınmalı Kasa fişlerini elledikten sonra ve yemek hazırlamadan ve yemeden eller yıkanmalı
|
Dioksinler Seks hormonlarının etkilerini bozar Üreme problemleri, sperm sayısında ve kalitesinde azalma Kanser Kalp hastalığına neden olabilir.
|
|
Endüstriyel işlemler sırasında ortaya çıkarlar. Besin zincirinde ve hayvansal gıdalarda uzun süre kalırlar. |
Et tüketiminde aşırıya kaçmamalı, yağlı hayvansal ürünler az tüketilmeli Tavuk ve balıklar derisi çıkarılarak pişirilmeli Düşük yağ oranlı sütler tüketilmelidir. |
Fitalatlar Testis (erbezi)hücrelerini öldürür, kısırlık ve sakat doğumlara neden olur Diyabet, obezite ve tiroid hastalığına neden olabilir. |
|
Plastik oyuncak ve plastik ev gereçlerinde Gıda ambalajlarında Etlerin suyunu çekmek için kullanılan plastik petlerde Medikal cihazlarda Çocuk bezlerinde Çöp torbalarında Kokulu kişisel bakım ürünlerinde (sabun, şampuan ,krem ,parfüm vs) Ev temizlik ürünlerinde Koku giderici spreylerde Banyo perdelerinde vinil döşemelerde bulunur
|
Vinil, PVC ya da 3 numaralı plastiklerin gıda ile teması önlenmeli ve çocuk ürünlerinde kullanılmamalı Banyo perdeleri PVC içermemeli, yiyecek saklamada paslanmaz çelik ya da cam mutfak kapları kullanılmalı Parfümlü kişisel bakım ürünlerinden kaçınmalı Kozmetik ürünleri etiketleri okunarak satın alınmalı Evler sık sık havalandırılmalı
|
Perklorat Tiroid hormon yapımında gerekli olan iyodun emilimini önleyerek tiroid fonksiyonunu bozar. Obezite, bilişsel fonksiyonlarda azalma, halsizlik ve depresyona neden olur. |
|
Patlayıcılar, ateşleyiciler ve roket yakıtında bulunur. Sularda bol miktarda bulunur. Sebze ,meyve ve sütleri kontamine eder
|
İçme suyu filtreden geçirilmeli (reverse osmoz filtreleri) Yeterli iyot alımı sağlanmalı
|
Atrazin Herbisit: zararlı otları yokedici Prostat kanseri Meme kanseri Cinsel gelişim bozuklukları Ergenlik gecikmesine neden olabilir
|
|
Mısır yetiştirmede zararlı otları öldürmede kullanılır Suya karışır. |
Organik gıda ile beslenmeli İçme suyu filtre edilmeli |
Kurşun Tüm vücut fonksiyonlarında zararlı etkileri vardır Beyin hasarı, üreme problemleri, sinir sistemi gelişiminin bozulması, stresle mücadele edememe, hipertansiyon, anksiyete, diyabete neden olur
|
|
Suda, kurşun bazlı boyalarda, yakıtta, toprakta, ev tozunda, eski su tesisatlarında, kristal camların yapısında,uçak yakıtlarında, oyuncak ve mücevher yapımında kullanılabilir. Solunum ve ağız yoluyla alınabilir
|
Sağlıklı diyet vücutta kurşun emilimini azaltır. Ev ortamının temiz ve yeni olması, eski ve dökülen boyaların, eski su tesisatlarının dikkatlice yenilenmesi gerekir. İthal mutfak ürünlerinin içeriği iyi bilinmelidir.
Sular filtre edilmelidir. Evde ayakkabı ile dolaşılmamalıdır |
Arsenik Az miktarda maruziyet, deri, akciğer, karaciğer ve mesane kanserine neden olur. Vücudun stresle baş etmesini sağlayan hormonlarla etkileşerek kan şekeri dengesini bozar, kilo ve tansiyon problemleri, bağışıklık sisteminde bozulmaya neden olur. Erken ergenliğe neden olabilir |
|
Yer kabuğunda doğal olarak ortaya çıkan bir elementtir. Su, hava, toprak ve yiyeceklerde bulunur. Organik ve inorganik olmak üzere iki şekilde bulunur. İnorganik arsenik içme suyunu etkiler ve kanser yapıcıdır. Pirinçte ve balıkta da yüksek oranda bulunabilir. Pestisitlerde, tahta koruyucularda ve tütünde Volkan patlamaları ve maden işlemede Yeraltı sularında
|
Sular filtre edilmeli . İçme suları arsenik varlığı açısından incelenmeli Sağlıklı bir yaşam için iyi dengelenmiş bir beslenme tarzı seçilmeli. Olabildiğince çeşitli tahıl tüketilmeli Folik asit 400 microgram/gün kullanımı total kan arsenik düzeyini %15 azaltmakta |
Civa Gebelikte; fetüsün beyninde depolanarak gelişimini önleyebilir. Menstrual siklus bozukluklarına sebep olabilir ovulasyonu engelleyebilir. Diyabete neden olabilir |
|
En çok deniz ürünlerinde bulunur Floresan ampullerde de bulunur.
|
Civa içermeyen deniz ürünleri tercih edilmelidir. Çiflik balıkları daha risklidir Civa içeren ampuller kırıldığında hemen ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Kırıldığı yer havalandırılmalı, klima yada kombi iyice havalandırılana kadarkapatılmalıdır.
|
Kadmiyum |
|
Ortamda yaygın olarak bulunan bir ağır metaldir. Tahıl ve tohumlarda bulunur. |
Organik gıda tüketmek Beslenmede değişik tahıllar kullanmak |
Organofosfat pestisitler Beyin gelişimini bozar. Tiroid hormon ve testosteron düzeylerini azaltır |
klorprifos |
Böcek öldürücü ilaçların sebze ve meyveler üzerindeki kalıntıları |
Organik gıda tüketmeye çalışılmalı Sebze ve meyveler çok iyi yıkanmalı, mümkünse kabukları soyulmalı Yerel yetişmiş sebze ve meyveler tercih edilmeli
|
Glikol eterler Kısırlık ve astıma neden olur |
|
Kozmetik, temizleyici ve boyalarda çözücü olarak bulunur. |
Kişisel bakım malzemeleri içinde glikol eter bulunmamalıdır. |
Parabenler
|
|
Kişisel bakım ürünlerinde, yiyecek ve ilaç endüstrisinde antimikrobiyal olarak kullanılır. meme dokusunda birikebilir ve östrojenik etkisi vardır.
|
İçinde paraben bulunmayan ürünler kullanılmalıdır |
Persistan organoklorinler (POP)
|
DDT, DDE, PCB’ler |
Tarım zararlıları için mücadelede kullanılır, gıdalarda artık bırakarak ya da yer altı sularına karışarak içme suyuna etki eder İnsan yapımı, çevreden kaybolmayan kalıcı bileşiklerdir. Bir çoğu lipofilik olduğu için yağ dokuda birikir ve hayvanların yağlarının kullanımı ile beslenme zincirine katılırlar. |
Yağlı hayvansal ürünler kullanılmamalıdır
|
Zearalenone Mikotoksin |
|
Kahvaltıda tüketilen mısır ve tahıl gevreklerinde ve bunların türevlerinde bulunabilir. östrojenik etki gösterir. |
Bu ürünlerin önerlen süre içinde tüketilmesi, serin ve kuru ortamlarda depolanması |
Yüksek fruktozlu mısır şurubu Obezojen kanserojen
|
|
Sodadan yoğurda kadar birçok hazır yiyeceğin içinde bulunur |
Bu maddeyi içeren gıdalar tüketilmemeli
|
Endüstriyel Tribütiltin(TBT): Kas dokusunda azalma obezite cinsel gelişim bozukluğu |
|
Deniz araçlarında küflenmeyi önlemek ve ısı stabililizasyonu için dış cephe boyalarında kullanılır. |
Liman çevresinde yaşıyanların bulaşma yönünden dikkatli olması gerekir. İçme ve kullanma sularının denetimi önemlidir |
Endokrin bozucu kimyasallar etkilerini nasıl gösterirler?
EBK’lar hormon sistemlerinde hormona benzer ya da karşıt etkileşim göstererek hormon etkisin arttırma, azaltma ya da etkisiz hale getirme şeklinde etki gösterirler. Bu etki; hormon reseptörüne bağlanma, hormon üretim ve sentezi, hormon transportu, hormon metabolizması ve salgılanmasında değişiklik yolları ile olabilmektedir.
Sonuç olarak; yaşamımız boyunca çevre ve besin zinciri aracılığı ile EBK’lara yoğun bir şekilde maruz kalmaktayız. Çevreyi ve doğal yaşamı korumak insan sağlığını korumada anahtar rol oynamaktadır.
Ev ortamında EBK’lardan korunmak için neler yapabiliriz?
Mutfaktaki endokrin bozuculardan nasıl korunmalıyız?