Ülkemizde 18 yaş altında 17-18 bin civarında diyabetli çocuk olduğu tahmin edilmektedir. Çocuklarda diyabet görece seyrek görülen bir hastalık olmasına karşın en önemli özelliği kronik(yaşam boyu süren) bir hastalık olmasından kaynaklanmaktadır. Diyabet çocuklul çağındaki görülen kronik hastalıkların başında gelmektedir.Çocuklarda diyabetin kontrol edilememesi durumunda erken yaşlarda böbrek yetmezliği, görme kaybı, sinir hücrelerinde zedelenme, erken kalp/damar hastalıkları görülmektedir.
. Çocuklarda Tip 1 diyabet hastalığı hangi belirtilerle ortaya çıkıyor?
Çocuklarda da erişkinlerde olduğu gibi en sık görülen bulgular çok ve sık idrar yapma, çok su içme ve her zaman görülmese de iştah artmasıdır. Aileler önce çocukların her zamankinden daha çok su içmeye başladığını, yanlarında sürekli su şişesi bulundurduklarını, suya doymadıklarını, sanki yalnızca suyla beslendiklerini söylerler. Çok idrar yapma gün içinde çocukların dikkat çekici sıklıkta tuvalete gitmesi ile belli olur. Bu nedenle ders sırasında tuvalete gitmek için izin istemeye başlayan çocuklarda diğer bulgular araştırılmalıdır. Bunun yanında daha önce gece idrar yapmak için uyanmayan çocukların 1-2 kez idrar yapmak için uyanması ve bazen gece altını ıslatması dikkat çekicidir. Küçük çocuklarda ise anneler sık bez değiştirmeye başladıklarını fark ederler. Çocuklar iştahlarının artmasına rağmen kilo kaybederler, annelerin deyimiyle süzülürler. Kız çocuklarında genital bölgede mantar enfeksiyonu olabilir ya da bebeklerde inatçı pişiklerin görülebilir.
Bazı çocuklar halsizlik, hafif ateş, karın ağrısı gibi özelliği olmayan bulgularla doktora giderler ve aileler diyabete özgü bulguları söylemeyebilirler. Çocukların okul performansında azalma, çabuk yorulma gibi yakınmaları olabilir ve eskisine göre daha sık devamsızlık yapmaya başlayabilirler. Bu nedenle çocukların beklenmeyecek şekilde devamsızlık yapmaya başlaması öğretmenler tarafından incelenmelidir.
Yukarıdaki bulgularla hekime getirilmeyen çocuklarda bir süre sonra insülin eksikliğinin şiddetlenmesine bağlı olarak bulantı, kusma, karın ağrısı, gözlerde çöküklük, derin ve hızlı nefes alma (solunum sıkıntısı), ağızda aseton kokusu gibi diyabet komasına doğru gidişin belirtileri başlar. Diyabet bulgularının erken fark edilmemesi ya da sağlık kuruluşlarında diyabet tanısının atlanması ile diyabet koması gibi tehlikeli bir tablo ile başvurma arasında yakın ilişki vardır.
. Tip 1 diyabet çocuklarda en sık hangi yaşlarda görülüyor? Bebeklerde diyabet görülebilir mi? Görülürse oranı nedir? Aileler nasıl anlayabilirler?
Şeker hastalığı erişkinlerde daha sık görüldüğünden daha çok erişkinlerin hastalığı olarak bilinir ve çocuklarda şeker hastalığı olabileceği pek akla gelmez. Oysa bebeklik döneminden itibaren ama en çok ergenlik döneminde olmak üzere çocuklarda da şeker hastalığı görülmektedir. Çocuklarda şeker hastalığı ortalama başlangıç yaşı 8 olarak bildirilmektedir. Son yıllarda küçük çocuklarda diyabet görülme sıklığının arttığına ve diyabet görülme oranının 2-4, 6-8 ve 10-12 yaşlarında olmak üzere üç dönemde pik yaptığı gözlenmektedir. Çocuklarda görülen şeker hastalığı vakalarının tamamına yakını Tip1 diyabet türündendir. Bu tür şeker hastalığında pankreastaki insülin yapan hücreler kalıcı olarak harap olur ve çocuklar yaşam boyu insülin kullanmak durumunda kalırlar. Bu nedenle eskiden çocuklarda görülen şeker hastalığı “ İnsüline bağımlı diyabet” olarak isimlendirilirdi.
. Çocuklarda tip 2 diyabetin belirtileri tip 1 diyabetten farklı mıdır? Ne tür yakınmalara neden oluyor çocukluk çağında tip 2 diyabet?
Günümüzde özellikle ABD’de çocukluk çağında Tip 2 diyabet vakalarının oranı artmakta, bazı bölgelerde vakaların ¼’ni Tip 2 diyabet vakaları oluşturmaktadır. Ülkemizde ise çocuklarda Tip 2 diyabet henüz seyrek görülüyor. Erişkinlerde olduğu gibi çocuklarda da Tip 2 diyabet vakaları karın bölgesinde yoğunlaşan şişmanlık, boyun , ense ve koltukaltlarında deride koyulaşma ve kalınlaşma(buna akantosiz nigrikans denir), tip 1 diyabette olduğu gibi çok su içme, çok idrar yapma ve iştah artması gibi bulgularla başvurur. Tip 1 diyabetin tersine Tip 2 vakalarında bulgular uzun süre önce başlamıştır ve bu çocukların ailelerinde birden fazla kişide Tip 2 diyabet öyküsü alınır.
. Tip 1 diyabet açısından hangi çocuklar risk grubuna giriyor? Annede, babada, kardeşte diyabet olması bir risk faktörü müdür? Başka hangi risk faktörleri var?
Çocuklarda görülen şeker hastalığının daha doğrusu Tip 1 diyabetin tek bir nedeni yoktur. Bu çocukların ailelerinin % 90’ınında Tip 1 diyabet olmadığı bilinmekte, dolayısıyla genetik faktörlerin sınırlı bir rolü olduğu düşünülmektedir. Şeker hastalığı belirtileri ortaya çıkmadan uzunca bir süre önce pankreastaki insülin yapan hücrelere karşı vücudun savunma sistemi tarafından bir saldırı başlatılmakta ve bu hücreler zaman içinde yok olmaktadır. “Otoimmün iltihap” adı verilen bu sürecin başlamasında enfeksiyonlar, toksinler, besinler, stres, hızlı büyüme gibi çeşitli çevresel faktörlerin rolü olduğu ileri sürülmektedir. Son yıllarda gebelik yaşında artma, prematür doğumlar ve enteroviral enfeksiyonlar gibi faktörlerin üzeride durulmaktadır
Babada veya kardeşte tip 1 diyabet varsa çocukta görülme ihtimali % 6, annede Tip1 diyabet varsa çocuğunda görülme ihtimali % 3 olarak bildirilmektedir.
. Çocuklarda, gençlerde tip 2 diyabet ile obezite, sağlıksız beslenme arasındaki ilişki nedir? Diğer risk faktörleri nelerdir?
Günümüzde çocukluk çağında obezite sıklığı hızla artmakta (ülkemizde son 10 yılda iki kat artmıştır) ve bunun en önemli nedenleri arasında enerji yoğun besinlerin (abur/cubur besinler, şekerli içecekler, fast-food ürünleri, hazır yiyecekler vs) tüketiminde artma ve hareketsiz yaşam bulunmaktadır. Bütün araştırmalar çocuklarda Tip 2 diyabet için en önemli risk faktörünün obezite olduğunu göstermektedir. Bu durumda sağlıksız beslenmenin hen obezite hem de Tip2 diyabet için en önemli risk faktörü olduğunu söyleyebiliriz. Bunun dışında inaktivite, ailede tip 2 diyabet ve obesite yükü diğer risk faktörleridir.
. Çocuklarda diyabet tedavisi nasıl yapılıyor? Tip 1 ve Tip 2 diyabetin tedavisine yaklaşımda bir fark var mı?
Çocuklarda şeker hastalığı bir kez oluşunca yaşam boyu sürer. Yani Tip 1 diyabet iyileştirilebilen bir hastalık değildir. Bununla birlikte bu çocukların ihtiyacı olan insülin deri altına enjeksiyonla verilebilir ve bu şekilde normale yakın bir yaşam sürdürebilirler. İnsülin yanında beslenme düzenlenmesi, düzenli egzersiz de önemlidir. Diyabet tedavisinde temel amaç artık otomatik olarak ayarlanamayan kan şekerini çocukların kendilerinin ayarlamaları, yani bir tür artık çalışmayan pankreaslarının görevlerini kendilerinin yapmasıdır. Bunun için günde en az 4 kez kan şekerlerine bakmaları, bu ölçümleri yorumlamaları ve buna göre insülin dozlarına karar vermeleri gerekir.
Diyabet tedavisine uyum gösteren çocukların yaşamı ve gelişimleri normal bir şekilde sürmektedir. Günümüzde bilgiye dayanan esnek diyabet tedavisi uygulanmaktadır ve bilinçli diyabetlilerin yaşamında önemli bir kısıtlama olmaz. Bununla birlikte diyabetli çocukların insülin ve beslenme saatleri ile belirlenen bir yaşam düzenleri vardır ve eskisi gibi şekerden zengin besinleri gelişigüzel tüketmemeleri gerekir. Belki de yaşamlarında tek kısıtlılık şekerli besinleri eskisi gibi düşünmeden yemekten vazgeçmeleridir.
Tip 2 diyabet tedavisinde ise beslenme planlaması ve insülin direncini azaltan ilaçlar ile tedaviye başlanır. Bu tedaviler ile ilerleme olmazsa Tip 2 diyabet valarında da insülin tedavisi kullanılır.
. Aileler çocukta insülin tedavisi konusunda bazen önyargılı olabiliyor. İnsülinin çocukluk çağındaki şeker hastalığının kontrolunda yeri nedir? İnsülin tedavisi çocuklara nasıl uygulanır?
Evet ne yazık ki insülin konusuda ailelerin çoğu zaman doğru olmayan endişe ve öyargıları var. Bunların başında insülinin bağımlılık yaptığı konusu var. Oysa Tip 1 diyabetli çocuklarda insülinsiz diyabet tedavisi mümkün değildir. İnsülin 1922’de ilaç olarak kullanılmaya başlanmıştır ve bu tarihten önce tip 1 diyabetli çocuk ve erişkinler yaşamlarını sürdüremiyorlardı.Günümüzde insülin Tip 1 diyabet tedavisiniz olmazsa olmaz ilacıdır. İnsülin yalnızca deri deri altına veya hastane koşullarında damardan enjeksiyon ile verilir. Ne yazık ki insülin hap, şurup, sprey olarakkullanılamamaktadır.
. Çocuklarda insülin tedavisiyle ilgili dikkat edilmesi gerekenler nelerdir?
Tip 1 diyabetli çocukların günde en az 4 kez insülin yapmaları gereklidir. İnsülin tedavisi yemeklerden önce kısa yada hızlı etkili, akşam/gece yavai etkili insülin verilmek suretiyle uygulanır. İnsülin enjeksiyonu karın, kalça, kollar ve bacak ön yüzlerine yapılır. Enjeksiyon yerlerinin değiştirilmesi gerekir.
. Şeker hastası bir çocuk neleri yiyebilir, neleri yiyemez? Nasıl bir beslenme programı önerirsiniz?
Günümüzde diyabet tedavisinde giderek esnek beslenme planlanması tercih edilmektedir. Bu yaklaşımda diyabetlilere sağlıklı beslenme ilkeleri anlatılmakta ve besinlerdeki karbonhidrat miktarını sayarak insülin dozlarını nasıl ayarlayacağı öğretilmektedir. Yani çocuklara suistimal etmemek koşulu ile dondurma, çikolata gibi besinlere yiyebilmektedirler. Bununla birlikte yalnızca diyabetli çocukların değil hepimizin kan şekerini hızlı yükselten glisemik indeksi yüksek besinlerden uzak durmasında yarar vardır. Bu ilke diyabetliler için daha fazla geçerlidir.
. Diyabetli çocuklara kendi hastalıklarıyla ilgili öğretilmesi gereken özel ve önemli hangi bilgiler vardır?
Diyabet kan şekeri yüksekliği ile giden bir hastalıktır ama tedavi ile faktörlere bağlı olarak (fazla insülin alınması, beslenme saatlerinin kaçırılması, fazla egzersiz yapılması vs) kan şekeri düşüklüğü sık olarak görülür. Bu nedenle diyabetli çocukların kan şekeri düşüklüğü tedavisini öğrenmeleri gerekir. Ayrıca ateşli hastalık durumlarında daha fazla insülin alınması gerekir. Hastalık durumlarında sık olarak kan şekeri bakılmalı ve bulantı/kusma olduğunda vakit geçirmeden acil servislere başvurmalıdırlar.
. Diyabetli çocukların spor yapmasında bir sakınca var mı? Ağır egzersizler kan şekerini nasıl etkiler?
Tam tersine düzenli egzersiz diyavet tedavisinin bir parçasıdır. Diyabetli çocukların günde en az 30 dk egzersiz yapmaları gerekir. Ağır egzersizler egzersiz sonrasında ve geceleri kan şekeri düşüklüğüne neden olabilir. Bu nedenle ağır egzersizden önce ek karbonhidrat alınmalı ve gece güvenli kan şekeri ile yatılmalıdır.
. Özellikle okul çağı çocuklarında insülin enjeksiyonu ve beslenme programlarında hangi noktalara dikkat edilmelidir?
Diyabetli çocukların okuldaki en önemli sorunları okulda beslenme planlarına uygun yemek bulamamaları, insülin yapmak için uygun ortamların olmaması, kan şekeri düşüklüğü gibi acil durumlarda acil tedavi yapılamaması ve en önemlisi bazı çocuklara arkadaşlarının ve öğretmenlerin empati ile yaklaşmamasıdır. Bu sorunlar nedeniyle özellikle ilkokul çağındaki bazı diyabetli çocukların anneleri bütün günü çocuklarının okulunda ve yakınında geçirmektedir. Bu sorunların azaltılması için diyabetli çocukların okul yetkililerine ve öğretmenlere eğitim yapılması gerekmektedir.
. Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ile birlikte “Okulda Diyabet” projesi başlattınız. Bu projenin içeriği ve takvimi konusunda bizi bilgilendirir misiniz lütfen?
. Tip 1 diyabet yakın takip gerektirmesi nedeni ile haftada 7 gün ve 24 saat bakımı gerektirir. Ülkemizde diyabetli okul çocuklarının okulda bakımları büyük ölçüde çocuğa ve ailesine bırakılmış olup, kişisel ilgisi olan sınıf öğretmenleri ve özel okullarda okul hemşireleri çocuklara yardımcı olmaktadır.Oysa diyabetli çocukların okul yaşamı boyunca sağlıklarının korunması ve kendilerini güvende hissetmeleri için öğretmenler ve ailelerin yakın işbirliğine ihtiyaç vardır. Ayrıca Tip1 diyabetli çocuklara erken tanı konması ve tedavi gecikmesinde kaynaklanan sorunların önlenmesi için öğretmenlere görevler düşmektedir.
Bu ihtiyaçlar temelinde Çocuk Endokrin ve Diyabet Derneği’nin önerisi ile Milli Eğitim ve Sağlık Bakanlıkları ile işbirliği yapılarak “Okulda Diyabet” isimli bir program başlatılmıştır. Sağlık Bakanlığı Türkiye Diyabet Kontrol Programı çerçevesindeki bu alt program sırasında aşağıdaki aktvitelere yapılacaktır.
1.Çocuklarda da diyabet görülebileceğine ve çocuklardaki diyabet bulgularına dikkat çeken farkındalık afişi ülke çapındaki 60.000 okula asılacaktır
2.Okul yaşındaki her öğrenciye öğretmenine ulaştırmak üzere bir mektup verilecektir.
3.Okul çocuklarında diyabet ve okulda diyabet bakımı isimli rehber bütün okullara ve öğretmenlere ulaştırılacaktır
4.Öğretmenlere çocuklarda diyabet konusunda bilgi veren “Öğrencim ve diyabet” isimli broşür, aynu konulu sunum ve film bütün okullara ve öğretmenlere ulaştırılacaktır
5.İllerde Çocuk Endokrin Üniteleri, İl Milli Eğitim ve Sağlık Müdürlüklükleri işbirliği ile öğretmen eğitim toplantıları yapılacaktır
6.Müfredattaki ilgili derslerde diyabetin daha geniş şekilde işlenmesi ve 14 Kasım Dünya Diyabet Günü’nde okullarda aktivite düzenlenmesi sağlanacaktır.
Bu programla ilk ve ortaöğretim kurumlarındaki 650.000 civarındaki öğretmene ve 16 milyon öğrenciye ulaşılarak en azından çocuklarda diyabet olabileceği konusunda bir mesaj ulaştırılmış olacaktır. Program çerçvesinde ülkemizdeki 60.000 okula “ Benim çocuğum şeker hastası mı?” başlıklı farkındalık posteri asılacaktır. Bu poster özgün ve dikkat çekicidir.Bu posteri okullara gelen velilerinde görmesi beklenir. Poster çocuklardaki diyabete dikkat çekmekle birlikte altı çizilem bulgular bütün diyabetlilerde görülen bulgulardır. Dolayısıyla bu poster şimdiye kadar ülkemizde diyabetle ilgili en geniş şekilde dağıtılan farkındalık posteridir
Prof.Dr.Şükrü Hatun
Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi
Çocuk Endokrinoloji ve Diyabet Bilim Dalı Başkanı
Çocuk Endokrinoloji ve Diyabet Derneği
Diyabet Çalışma Grubu Başkanı
